Σάββατο 12 Μαΐου 2012

Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ "ΤΡΙΤΟΥ"


Η απόφαση για τη δημιουργία ενός Τρίτου Προγράμματος είναι αναμφισβήτητα του Διονυσίου Ρώμα. Η μαρτυρία της συζύγου του Διευθυντή προγράμματος Μαρίας Ρώμα άλλωστε είναι απολύτως σαφής. Την καταχωρούμε ακριβώς όπως την καταγράψαμε σε μια τηλεφωνική συνομιλία μαζί της όταν ακόμα ζούσε. Ηταν το φθινόπωρο του 1998. "Ηρθε ένα μεσημέρι στο σπίτι και ήταν πολύ ευχαριστημένος. Τον ρώτησα ποιός ήταν ο λόγος και μου απάντησε πως αποφάσισε με ποιόν τρόπο θα αξιοποιούσε έναν μισοχαλασμένο πομπό, που βρισκόταν αχρησιμοποίητος στα υπόγεια του Ζαππείου από την εποχή των Γερμανών. Θα δημιουργήσουμε ένα Τρίτο Πρόγραμμα, μου είπε, που θα μεταδίδει μόνο κλασική μουσική". Τέσσερις μήνες πριν από την έναρξη του Τρίτου Προγράμματος, δυο μήνες αφού ανέλαβε εκ νέου τη διεύθυνση προγράμματος, γράφει ένα σημείωμα του στο "Ραδιοπρόγραμμα" (10-17 Ιουλίου 1954) με τίτλο "Ραδιοφωνία".
"Ξέρουμε πως (τα προγράμματα μας) έχουν πολλά ελαττώματα, άπειρες ατέλειες, όμως άλλο είναι η συγκεκριμένη κριτική των ατελειών και η υπόδειξη της θεραπείας τους και άλλο αυτή η κριτική, που με τη μεγαλύτερη ξεγνοιασιά καρατομεί ανθρώπους, έργα, ονόματα, εκτελέσεις. Οι άνθρωποι του ραδιοφώνου γνωρίζουν τις ατέλειες των προγραμμάτων μας, πονούν γι΄αυτές και πασχίζουν για τη βελτίωση τους, επειδή τουλάχιστον ξέρουν περίπου πού οφείλονται. Ξέρουν παραδείγματος χάριν, πως όταν κατορθώσουμε να εγκαινιάσουμε ένα Τρίτο Πρόγραμμα και συγχρόνως να αποκτήσουμε επαρκή ραδιοφωνικά στούντιο, ώστε κάθε εκπομπή να προετοιμάζεται και να εκτελείται με την ανώτερη δυνατή άνεση χρόνου και προασκήσεως, τότε ασφαλώς η "ακουστική ποιότης" των προγραμμάτων μας θα βελτιωθεί ουσιωδέστατα. Ξέρουμε πως, οι περισσότεροι ακροαταί προτιμούν τις ελαφρές μουσικές εκπομπές και βαριούνται με την κλασική μουσική και τις ομιλίες. Θα είναι λοιπόν ικανοποιημένοι όταν με το Τρίτο Πρόγραμμα, θα αποσυμφορηθούν τα άλλα δύο προγράμματα από τις αρκετά βαριές εκπομπές και θα δώσουν περισσότερο χρόνο στις ελαφρές και διασκεδαστικές εκτελέσεις.
Ξέρουν επίσης, πως στον τόπο μας υπάρχει ένα αρκετά μεγάλο κοινό μορφωμένων και καλλιεργημένων ανθρώπων, που δε μπορούν να υποφέρουν τις ελαφρότητες και διψούν για κλασική, για άφθονη κλασική μουσική, για σοβαρές θεατρικές εκπομπές, για λογοτεχνία, φιλοσοφία και επιστήμη. Οταν υπάρξει ραδιοφωνικός χώρος για όλα αυτά, όταν καταλυφθεί η σημερινή προγραμματική στενότης, τότε το γούστο του ενός δεν θα ενοχλεί το γούστο του άλλου, τότε θα μπορεί κανείς να ακούει όποτε θέλει αυτό που θέλει και τότε -ίσως μόνο τότε- το γούστο του ενός θα μπορέσει να γίνει και γούστο του άλλου."
Στο τεύχος του "Ραδιοπρογράμματος" που κυκλοφορεί στις 18 Σεπτεμβρίου 1954, ο στενός συνεργάτης του εντύπου, κριτικός και λογοτέχνης Ανδρέας Καραντώνης κάνει μια παρουσίαση του καινούργιου Προγράμματος.
"Το Τρίτο Πρόγραμμα. Ενα παλαιό όνειρο των εκάστοτε υπευθύνων του Εθνικού Ιδρύματος Ραδιοφωνίας, από την Κυριακή 19 του μηνός θα αρχίσει να γίνεται πραγματικότης, "να παίρνει σάρκα και οστά" όπως λένε. Να εξηγούμεθα αμέσως: δεν είναι από τα όνειρα εκείνα που σαν από θαύμα, γίνονται μονομιάς εκατό τοις εκατό πραγματικότητες. Τέτοιες δυνατότητες δυστυχώς δεν υπάρχουν ακόμα στην Ελλάδα. Εδώ η μετατροπή των ονείρων σε έργα χρειάζεται μακριά προετοιμασία, επίπονες προσπάθειες, σκληρό φανατισμό, ακαμψία θελήσεως και μια βαθύτατη ρεαλιστική αντίληψη των πραγμάτων. Και χρειάζεται ακόμα ένα πνεύμα θετικής "εξοικονομήσεως", ένα πνεύμα ορθού συμβιβασμού με τις δύσκολες και στενές περιστάσεις της ελληνικής ζωής. Λοιπόν το όνειρο για το οποίο μιλούμε είναι το "Τρίτο Πρόγραμμα". Ναι, από αύριο θα αρχίσουν οι τακτικές καθημερινές εκπομπές του "Τρίτου Προγράμματος", που θα κρατούν από τις επτά ως τις έντεκα κάθε βράδυ. Κι από το Τρίτο Πρόγραμμα, πρώτοι και καλύτεροι, θα βρουν άμεση και πλήρη ικανοποίηση οι θιασώτες και φίλοι της σοβαρής κλασικής μουσικής. Ξέρουμε από τώρα πως οι πολύ απαιτητικοί θα μορφάσουν και θα πουν: "Μπα, μονάχα τέσσερις ώρες θα διαρκούν οι εκπομπές του Τρίτου Προγράμματος; Και μονάχα κλασική μουσική θα μεταδίδουν; Μα τότε τι Τρίτο Πρόγραμμα είναι αυτό; Δεν κοιτάτε το τρίτο πρόγραμμα του BBC; Τί διαλέξεις γίνονται; Τί σοβαρές λογοτεχνικές εκπομπές, τί ακέραιες παραστάσεις, τί φιλοσοφία, τί επιστήμη-επιτέλους όλα τα "τι", με τα οποία συνοδεύουμε θαυμαστικά τα σοβαρά θέματα. Αυτά θα μας πουν οι "υπερφυείς" κριτικοί μας. Μα δεν θα έχουν καθόλου δίκιο. Γιατί αν είχαν δίκιο θα έπρεπε τώρα η Ελλάς να' ταν Αγγλία (...). Ετσι και το Τρίτο Πρόγραμμα δεν μπορεί παρά να' ναι ελληνικό, δηλαδή σύμφωνα με τις οικονομικές και τεχνικές δυνατότητες που έχει η Ραδιοφωνία μας -ραδιοφωνία ελληνική. Δηλαδή, φτωχή και απροστάτευτη και... κυνηγημένη από Θεούς και Δαίμονες. Γι' αυτό όσοι ξέρουν καλά τα ελληνικά πράγματα θα πρέπει να μείνουν ικανοποιημένοι και να πουν: μπράβο, δόξα σοι ο Θεός, που γίνεται η έναρξη του Τρίτου Πρoγράμματος στη Ραδιοφωνία μας. Επιτέλους, θα μπορούμε για μερικές συνεχείς ώρες ν' ακούμε μουσική. Δηλαδή μουσική, σοβαρή, κλασική, βαριά, μεγάλη. Τέσσερις συνεχείς ώρες κλασικής μουσικής, δεν είναι λίγο. Περισσότερες δεν θα μπορούσε να αντέξει ούτε ο ίδιος ο Βάγκνερ".
Το πρόγραμμα της πρώτης μέρας λειτουργίας του Τρίτου ήταν το παρακάτω.
ΤΡΙΤΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ: 202 Μ. η 1484 χλκ.
20.00 ΕΠΙΣΗΜΟΣ ΕΝΑΡΞΙΣ ΤΡΙΤΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ
20.15 Η ΩΡΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ. Πανηγυρική εναρκτήριος Συναυλία Λαυράγκα. Πρελούδιο και Φούγκα-Βάρβογλη: Ποιμενική Σουίτα-Σκαλκώτα: Κρητικός χορός- Καλομοίρη: "Ο Θάνατος της Αντρειωμένης" Εισήγησις του Προέδρου της Ενώσεως Ελλήνων Μουσουργών και Ακαδημαϊκού κ. Μανώλη Καλομοίρη.
21.00 "Λουίζα Μίλλερ" του Γκιουζέπε Βέρντι! Οπερα σε τρεις πράξεις. Συμμετέχουν οι καλλιτέχναι: Τζιάκομο Βάγκι, βαθύφωνος, Τζιάκομο Λάουρι Βόλπι, τενόρος, Σκιπιόνε Καλόμπο, βαρύτονος, Λούτσι Κέλστον, υψίφωνος, Μίμι Τζουκάτο Πάτσε, μεσόφωνος κ.ά. Η χορωδία και η ορχήστρα του ιταλικού Ραδιοφωνικού Σταθμού υπότην διεύθυνσιν του Μάριο Ρόσσι.
23.00 ΠΟΙΚΙΛΗ ΜΟΥΣΙΚΗ
24.00 ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ.
Τον Ιούνιο του 1956 ο Αντίοχος Ευαγγελάτος με την ιδιότητα του προϊσταμένου του μουσικού τμήματος κάνει μια αλλαγή του υπεύθυνου του Τρίτου. Περιορίζει τον Κρίτωνα Κηπουρίδη, στο τμήμα κλασικής μουσικής, που είναι όπως είπαμε θέση γενικότερης έποψης, και αναθέτει στον Αλέκο Κόντη την παρακολούθηση της λειτουργίας του Τρίτου. Καταχωρείται λοιπόν ο Κόντης ως ο δεύτερος χρονολογικά που αναλαμβάνει την εποπτεία του ποιοτικού προγράμματος του ΕΙΡ, σε μια εποχή που η αρμοδιότητα αυτή ήταν μια θέση χωρίς ουσιαστική εξουσία αλλά απλώς η ανάληψη μιας υπηρεσιακής υπευθυνότητας.
Ποιοι ήταν όμως εκείνοι που πραγματοποίησαν το πρόγραμμα; Αυτοί που έπαιρναν στα χέρια τους την εντολή να κάνουν μια εκπομπή με το α ή β περιεχόμενο, σύμφωνα με την απόφαση των υπεύθυνων, το πλάνινγκ, όπως είχε καθιερωθεί ο όρος της εκπόνησης του προγράμματος;; Μια ομάδα παραγωγών με ειδικές γνώσεις, κατά τεκμήριο προσεκτικά επιλεγμένων είχε το ρόλο της εκτέλεσης της παραγγελίας. Η ομάδα αυτή είχε γυναικείο πλήρωμα και ο Ανδρέας Καρμπόνε θυμάται τα ονόματα αυτών που προσλήφθηκαν μετά τον Οκτώβριο του ΄54. Παραγωγοί λοιπόν στο τμήμα κλασικής μουσικής αφού ιδρύεται το Τρίτο έγιναν οι εξής: Ιωσηφίνα Αγαπητού, Ειρήνη Σαλονικιού, Νίκη Επιφανίου, Ιφιγένεια Ευθυμιάτου, Ειρήνη Σκαλτσά, Σοφία Τάγκα-Μιχαλίτση, Νένη Τζήμα και λίγο αργότερα Αργυρώ Μεταξά. Πρέπει να σημειώσουμε, πως όλες οι παραγωγοί που υπήρχαν στο Ιδρυμα, μετά το 1954, είχαν τεκμηριωμένες μουσικές γνώσεις και ανάλογες σπουδές. Με την λειτουργία του Τρίτου και προκειμένου να καλυφθούν με προσωπικό οι προοπτικές που σχεδιάζονταν τότε, αναζητήθηκαν όλοι αυτοί οι νέοι παραγωγοί. Ο Αντίοχος Ευαγγελάτος απευθύνθηκε στα Ωδεία και ζήτησε μουσικούς για να στελεχωθεί η μουσική υπηρεσία. Σ΄ αυτήν την "επιστράτευση" ανταποκρίθηκε και ο Καρμπόνε.
Εχουμε στη διάθεση μας ένα πολύτιμο κείμενο. Είναι οι απόψεις ενός ακρογωνιαίου λίθου της δόμησης της ραδιοφωνίας μας. Ο Αντίοχος Ευαγγελάτος βρισκόταν από το 1937 μέσα στον πυρήνα του ραδιοφωνικού γίγνεσθαι
"Κατ' αρχήν η παγκόσμιος ραδιοφωνική πραγματικότης προσφέρει κι αυτή από την πλευρά της μίαν ένδειξιν της θέσεως που κατέχει η μουσική στη σύγχρονη ζωή. Εις τα προγράμματα όλων των Ραδιοφωνιών, η μουσική καταλαμβάνει το μεγαλύτερο ποσοστόν και τούτο οφείλεται βεβαίαως εις το ότι το κοινόν τέρπεται με την μουσικήν παρά με ο,τιδήποτε άλλο ή τουλάχιστον ότι επί περισσοτέρας ώρας παρακολουθεί μουσικάς εκπομπάς παρά ο,τιδήποτε άλλο. Αλλωστε, αι μουσικαί εκπομπαί δεν απαιτούν πάντοτε την ολοκληρωτική προσοχή του ακροατού ως τούτο συμβαίνει με τας ειδήσεις, τας ομιλίας και το θέατρον. Πολλά είδη μουσικής, δυνατόν να απασχολούν τον ακροατήν εις "δεύτερον επίπεδον", ενώ εργάζεται, συνομιλεί ή αναπαύεται. Επομένως, εφ' όσον το Ραδιόφωνο προσφέρει εις τόσην ποσότητα μουσικήν και το κοινόν αντιστοίχως παρακολουθεί, είναι φυσικόν η μουσική που δίδεται από το ραδιόφωνον, να ασκεί αναλόγως του είδους της, του ποιού και του τρόπου παρουσιάσεως της μίαν σημαντικήν επίδρασιν εις την διαμόρφωσιν του αισθητηρίου του κοινού. Από εδώ προκύπτουν αι μεγάλαι υποχρεώσεις και ευθύναι των αρμοδίων μεταξύ των οποίων το "Εθνικόν Ιδρυμα Ραδιοφωνίας" μου κάνει την τιμήν να με συγκαταλέγει από του έτους 1954, κατά το οποίον ανέλαβα την Διεύθυνσιν της Υπηρεσίας Μουσικών Εκπομπών".
Με την πτώση της δικτατορίας το καλοκαίρι του 1974 σηματοδοτείται και η είσοδος του Τρίτου σε μια νέα φάση, την πιο θριαμβευτική της σαραντάχρονης διαδρομής του.
Ο Δημήτρης Χορν είναι ο πρώτος που αναλαμβάνει το ΕΙΡΤ μετά την έξωση των στρατιωτικών. Αναπληρωτής του τοποθετείται ο Παύλος Μπακογιάννης. Αυτός είναι που ζητάει από το Γιώργο Σισιλιάνο, τον Αυγουστο του'74, να αναλάβει την Μουσική Υπηρεσία του Ιδρύματος αντικαθιστώντας τον Κώστα Νόνη. Ο απομακρυνόμενος, προσέφερε σπουδαίο έργο στο ραδιόφωνο απί επταετίας, είναι απαραίτητες όμως οι αντικαταστάσεις με προσωπικότητες για τη δημιουργία εντυπώσεων. Ο Γιώργος Σισιλιάνος έχει επιφυλάξεις και δέχεται με την προϋπόθεση να παραμείνει στο ΕΙΡΤ μόνο για μικρό διάστημα. Από τη στιγμή που ο Νόνης παραδίδει στο Σισιλιάνο αναζητείται ο νέος υπεύθυνος της Μουσικής Υπηρεσίας. Ο Μάνος Χατζιδάκις έχει εκφράσει κατά καιρούς απόψεις για το ραδιόφωνο. Εχει ήδη ένα πλούσιο ραδιοφωνικό παρελθόν, έχει συμμετάσχει σε μουσικούς διαγωνισμούς του ραδιοφώνου, έχει διευθύνει την ορχήστρα του ΕΙΡ και εκτός αυτών έχει μια διεθνή και πανελλήνια αναγνώριση ως συνθέτης. Ειναι λοιπόν το καταλληλότερο πρόσωπο να αναλάβει ως σύμβουλος σε θέματα ραδιοφωνίας κοντά στον Χορν. Εντελώς φυσικά οι αναζητήσεις προσώπου για τη διεύθυνση της Μουσικής Υπηρεσίας στρέφονται προς αυτόν αφού, εκτός των άλλων τον υποδεικνύει και ο Σισιλιάνος. Είναι αναμφισβήτητο πως και ο Καραμανλής είχε πει το λόγο του για τον Χατζιδάκι αφού, όπως είναι γνωστό τους συνέδεε μια στενή φιλία, όπως άλλωστε και με τον Χορν. Ο Χατζιδάκις θα είχε οπωσδήποτε εμπιστευθεί στους δυο άνδρες τα οράματα του για την ανάπτυξη της μουσικής στη χώρα, αφού τα εκμυστηρευόταν στην "αυλή" του τα βράδια, στο "Μαγεμένο Αυλό", και στις συναντήσεις του τα μεσημέρια στου "Φλόκα". Η βαρύνουσα υπόδειξη θα πρέπει να ήταν επομένως του πρωθυπουργού.
Ειπαμε πως ο Μανος Χατζιδάκις είχε ένα όραμα για την μουσική ζωή του τόπου. Είχε σχέδια και απόψεις γι' αυτό. Ξέρουμε επίσης πως έκανε σχόλια και κρίσεις και εξέφρασε σκέψεις για το Τρίτο. Οταν το τέλος του 1974 ανεβαίνει για πρώτη φορά στην Αγία Παρασκευή, είναι ήδη αναμεμειγμένος με τα της Λυρικής Σκηνής, έχει αρχίσει δηλαδή να προωθεί τα σχέδια του. Είναι πιθανό πως έχει από την αρχή προδιαγράψει για το Τρίτο τον κύριο ρόλο στις προοπτικές του. Χωρίς να έχει καμιά συγκεκριμένη αρμοδιότητα, από τις αρχές του 1975 η προσοχή του στρέφεται στο Τρίτο.
Το αναμορφωμένο Τρίτο Πρόγραμμα άρχισε τον Σεπτέμβριο του '75. Είχαν προηγηθεί επτά μήνες μεγάλης δραστηριότητας από μια ομάδα εξήντα περίπου ανθρώπων, νέων στην πλειονότητα τους, από τους οποίους οι μισοί ήταν οι " καινούργιοι που έφερε μαζί του". Δεν μπορούμε να προσδιορίσουμε με ακρίβεια πότε ο καθένα; Από αυτούς μπήκε στην ομάδα του Τρίτου. Πρώτον γιατί οι μνήμες είναι συγκεχυμένες και δεύτερο γιατί σε όλο το διάστημα της προετοιμασίας, αλλά και αμέσως μετά την έναρξη συνέχιζαν να προσηλυτίζονται συνεργάτες.
Είναι σκόπιμη εδώ η παράθεση του προγράμματος μιας μέρας για να φανεί ποιό ήταν το αποτέλεσμα όλων αυτών των προσπαθειών, τόσων αγώνων και αντιθέσεων. Ας ανοίξουμε λοιπόν το συμπαθητικό εντυπάκι του Τρίτου, στις 25-31 Ιανουαρίου του 1976, λίγους μήνες δηλαδή μετά το ξεκίνημα, όταν μόλις είχε αρχίσει να αποδίδει καρπούς η παρέμβαση Χατζιδάκι.
Τετάρτη 28.1.76. Το πρόγραμμα αρχίζει στις 6 το απόγευμα και τελειώνει στη 1 μετά τα μεσάνυχτα.
18.00 Μουσικό ημερολόγιο. Επέτειος γεννήσεως του πιανίστα Αρτούρ Ρουμπινστάϊν. Παραγωγός Ράνια Βισβάρδη.
19.30. Από τον κόσμο της Εθνομουσικολογίας. Θρησκευτική μουσική του Ισλάμ. Παραγωγοί, συγγραφείς Ελένη Καραίνδρου-Γιώργος Λεωτσάκος.
20.00. Νέες εκδόσεις σε δίσκους. Μότσαρτ. Παραγωγός Νίκος Κυπουργός.
21.00. Διάλογοι για τη ζωγραφική. Η Μαρία Καραβία μιλάει με τον ζωγράφο Ηλία Δεκουλάκο για το νερεαλισμό και την κοινωνική τέχνη. Παραγωγός Μαρία Καραβία.
21.30. Η Συμφωνία αριθ. 41 του Μότσαρτ. Σε τρεις διαφορετικές ερμηνείες. Παραγωγός Μάνος Χατζιδάκις.
23.00. Ποίηση. Εζρα Πάουντ "Κατάη". Παραγωγός Τούλα Τόλια.
23.30. Συναυλία με τον Σαρλ Μυνχ και τη συμφωνική Ορχήστρα Βοστώνης. Παραγωγός Ειρήνη Σαλονικιού.
24.40. Κονσέρτα για άρπα και ορχήστρα. Παραγωγός Ράνια Βισβάρδη
Σχηματίζουμε εικόνα πιο πλήρη και με το πρόγραμμα της επόμενης μέρας.
18.00. Μουσικό ημερολόγιο. Επέτειος της πρώτης παρουσίασης της Οπερας του Ζητιάνου. Παραγωγός Χάρης Ξανθουδάκης.
18.45. Αφιέρωμα στον Λουίτζι Νόνο.Παραγωγός Μιχάλης Γρηγορίου.
19.30. Κονσέρτα για πιάνο του Μότσαρτ και του Μέντελσον. Παραγωγή Ράνια Βισβάρδη.
23.30. Το ρεμπέτικο τραγούδι. Παραγωγός Σοφία Μιχαλίτση.
21.00. Το ελληνικό διήγημα Σωτήρης Πατατζής. Διαβάζει ο ίδιος. Παραγωγός Σοφία Μιχαλίτση.
21.20. Συμφωνικά ποιήματα του Ρίχαρντ Στράους. Παραγωγός Ρένα Κοβατζή-Σκαλτσά.
23.05. Λειτουργίες του Σούμπερτ και Μότσαρτ. Παραγωγός Αρίστη Γεωργοπούλου. υ γίνεται η έναρξη του Τρίτου Πρoγράμματος στη Ραδιοφωνία μας. Επιτέλους, θα μπορούμε για μερικές συνεχείς ώρες ν' ακούμε μουσική. Δηλαδή μουσική, σοβαρή, κλασική, βαριά, μεγάλη. Τέσσερις συνεχείς ώρες κλασικής μουσικής, δεν είναι λίγο. Περισσότερες δεν θα μπορούσε να αντέξει ούτε ο ίδιος ο Βάγκνερ".
Πολλά ήταν τα σημεία τριβής με την διοίκηση, αλλά το συχνότερο σχετιζόταν με τα οικονομικά. Το Τρίτο χρειαζόταν συνεχώς χρήματα, γιατί όσα επιχειρούσε είχαν και τις ανάλογες οικονομικές απαιτήσεις. Η θεματολογία των προστριβών ωστόσο ήταν πλούσια και ποικίλη. Αν με τον Γιάννη Λάμψα οι συγκρούσεις ήταν ισχυρές, με τον Κωνσταντίνο Χόνδρο, που αναλαμβάνει τη γενική διεύθυνση της ΕΡΤ τον Φεβρουάριο του1978 γίνονται άγριες. Αδιάλλακτος είναι και ο Αθανάσιος Τσαλδάρης που έχει το αρμόδιο υφυπουργείο εκείνη την εποχή. Η υπηρεσιακή και η μικροπολιτική αντίληψη δεν μπορούν να κατανοήσουν τον Μάνο Χατζιδάκι και ούτε φυσικά να χωρέσουν τα οράματα του. Καθημερινές είναι οι παρεμβάσεις του υπουργείου για το κομμουνιστικό πνεύμα που έχει δήθεν εισβάλλει στο ραδιόφωνο. Οταν μάλιστα μεταδίδεται σε συνέχειες το μυθιστόρημα του Νίκου Χουλιαρά "Ο Λούσιας" που ακούγονται κάποιες ελευθεροστομίες, τότε η κρίση κορυφώνεται. Μάταια ο Κουρουπός και ο Ροβήρος Μανθούλης, αναπληρωτής γενικός διευθυντής της ΕΡΤ, φιλικά διακείμενος προς τον Χατζιδάκι, προσπαθούν να κατευνάσουν τα πνεύματα.. Ο Μανθούλης μαζί και η Νίκη Γουλανδρή, φίλη και συνεργάτης του Τρίτου, μέλος του Δ.Σ. της ΕΡΤ πολλές φορές υποστήριξαν τις θέσεις του Μάνου και πήραν το μέρος του. Στο τέλος όμως η αντίθεση έλαβε διαστάσεις αναμέτρησης και η διοίκηση τόβλεπε και σαν θέμα γοήτρου. Ο Χατζιδάκις συχνά υπερέβαλε σε προκλητικότητα και εκτόξευε οδυνηρά βέλη από τα τακτικά και δημοφιλέστατα "Σχόλια" του. Παρόλο αυτόν τον αναβρασμό ωστόσο το Τρίτο συνεχίζει την πορεία του. Τον Αύγουστο του '81 τον Χόνδρο διαδέχεται ο Νίκος Δεληπέτρος, αλλά στις εκλογές του Οκτωβρίου έρχεται στην εξουσία το ΠΑΣΟΚ και στην ΕΡΤ τοποθετείται ο Γιώργος Ρωμαίος με το Βασίλη Βασιλικό συνεργάτη του Τρίτου και φίλο του Χατζιδάκι. Ο Ιάκωβος Καμπανέλλης θέλει τον έλεγχο όλου του δικτύου. Δημιουργούνται κάποιες συγκρούσεις, αλλά γίνεται από την αρχή φανερό πως ο Χατζιδάκις δεν σκοπεύει να παραμείνει με τις νέες συνθήκες. Η επικράτηση ενός άλλου ήθους (όχι μόνο πολιτικού) που δεν του είναι αρεστό, και που έχει εκφραστεί πολλές φορές εναντίον του, τον έχει απογοητεύσει. Τον Φεβρουάριο του '82 δηλώνει την παραίτηση του στο Τρίτο. Ο κύκλος αυτός, ο δημιουργικός, ο εξαιρετικός και ο μέγας του Τρίτου Προγράμματος κλείνει για να ανοίξει ευθύς αμέσως ένας άλλος. Ωστόσο επικεντρώνοντας το κλείστρο του φακού μας μόνο στο ραδιοφωνικό φαινόμενο, τα επτά γεμάτα χρόνια του Χατζιδάκι στο Τρίτο είναι μια μοναδική σελίδα στην ιστορία μας. Μακάρι να υπάρξουν κι άλλες τέτοιες περίοδοι.
Βολιδοσκοπείται ο Σφέτσας και διαπιστώνεται πως τα σχέδια είναι ρεαλιστικά. Από την άλλη είναι κι αυτός από τους συνθέτες που δούλεψαν για το Τρίτο, έστω λίγο στην αρχή, και δεν θα προκληθεί το δημόσιο αίσθημα, που ασχέτως πολιτικών τοποθετήσεων είναι προσανατολισμένο προς τον Χατζιδάκι. 'Εστι προκρίνεται η επιλογή του Κυριάκου Σφέτσα, επιλογή κυρίως του Καμπανέλλη που διαπιστώνει πως ο νέος διευθυντής, πέρα από όλα τα άλλα δεν έχει και το εκρηκτικό χαρακτήρα του Χατζιδάκι και η συνεργασία μαζί του προοιωνίζεται ομαλή. Ο ίδιος ο Σφέτσας αναφέρεται στην αρμονική συνεργασία με τη διοίκηση της ΕΡΤ και φυσικά με τον Καμπανέλλη και πρέπει να αναγνωρίσουμε πως αυτή ήταν μια φρόνιμη τακτική από μέρους του νεόυ διευθυντή. Το Τρίτο Πρόγραμμα είχε περάσει μια εμπνευσμένη και δημιουργική επταετία αλλά ούτε στιγμή δεν έπαψαν οι ταραχές και οι συγκρούσεις, που διέγειραν συνεχώς την κοινή γνώμη. Ο ψύχραιμος αναδρομέας αναγνωρίζει σήμερα πως όλοι προσδοκούσαν την "Αλλαγή" - μ'αυτή την επαγγελία είχε εκλεγεί το νέο κόμμα- πε΄ριμεναν μια μεταβολή σε όλο το φάσμα της κοινωνικής ζωής. Αλλά επειδή αυτό ήταν πρακτικά ανέφικτο έπρεπε η αρχή να γίνει από τα πιο περίοπτα όπως ήταν τα Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας. 'Επρεπε λοιπόν το Τρίτο Πρόγραμμα να ησυχάσει και ο Σφέτσας ήταν, όπως γράψαμε, ο καταλληλότερος από τους προσφερόμενους. "Επί γενικής διευθύνσεως Γιώργου Ρωμαίου και με διευθυντή ραδιοφωνίας τον Ιάκωβο Καμπανέλλη ήρθα στο Τρίτο. Ειχα την τύχη εκείνη τη εποχή να έχω την υποστήριξη της διοίκησης της ΕΡΤ κι έτσι μετά από λίγους μήνες, δηλαδή στις αρχές του '83 μπορέσαμε να βγάλουμε ένα καινούριο τότε πρόγραμμα. Το πρόγραμμα αυτό για πρώτη φορά έδινε μεγάλη σημασία, τεράστια σημασία στο λόγο. Και μάλιστα στον ελληνικό λόγο, την ποίηση, τη λογοτεχνία, τη φιλοσοφία, την ιστορία, σε διάφορα προβλήματα που άπτονται ενός κοινωνικού γίγνεσθαι και άλλα".
Με ιστορική αντικειμενικότητα κρίνοντας, το πνεύμα της πολυμέρειας δεν προδόθηκε στην περίοδο Σφέτσα, το αντίθετο ενισχύθηκε.
Μια άλλη εξέλιξη, που πρέπει να σημειωθεί σε τούτο το χρονικό και που πραγματοποιήθηκε στην πρώτη περίοδο της διοίκησης Σφέτσα είναι η αύξηση των ωρών μεταδόσεων κατά μία ώρα. Αυτό έγινε το Μάρτιο του 1984. Πρέπει να σημειωθεί επίσης πως το Τρίτο κατά την ανάληψή του από τον Σφέτσα έχασε την αυτονομία του και εντάχθηκε σαν διεύθυνση κάτω από τη γενική διεύθυνση του Καμπανέλλη, του αφαιρέθηκαν δε τα 17 κέντρα εκπομπής που είχε αποκτήσει ο Χατζιδάκις και δόθηκαν στο Δεύτερο Πρόγραμμα.
Τον Φεβρουάριο του 1994 στο Τρίτο Πρόγραμμα τοποθετήθηκε ο συνθέτης Γιώργος Τσαγκάρης. Ο κύκλος των επιγόνων του Μάνου Χατζιδάκι κλείνει. Ο Κυριάκος Σφέτσας παρέμεινε συνολικά στη διεύθυνση του Τρίτου έντεκα χρόνια και πέντε μήνες, το μεγαλύτερο μέχρι σήμερα διάστημα από κάθε άλλον.
Ο Γιώργος Τσαγκάρης ανέλαβε το Τρίτο Πρόγραμμα σε μια καίρια ιστορική στιγμή. Πολιτισμικά η εποχή χαρακτηρίζεται από αδιέξοδο και ασάφεια. Νέες ιδέες δεν προτείνονται, οι νέοι δρόμοι στην τέχνη δεν είναι πειστικοί, η κοινωνική ζωή βρίσκεται σε μαρασμό, το πολιτικό φρόνημα πτοημένο. Σε παγκόσμια κλίμακα κανείς δεν ξέρει που πάνε τα πράγματα, την ίδια στιγμή που η τεχνολογία καλπάζει με απρόβλεπτες επιτεύξεις. Παράνοια και αγριότητα κυριαρχούν στην κορυφή με προεξέχοντα ινδάλματα τους μόδιστρους και τα μανεκέν. Σε τοπικό επίπεδο όλα πάνε χειρότερα. Η πολιτική ευθύνη σε κάμψη, η πνευματική ζωή συμβιβασμένη και στραμμένη στην ευζωία, η ιθαγένεια αποδυναμωμένη προσπαθεί να αντεπεξέλθει στις πολλαπλές επιθέσεις αλλότριων εισβολέων. Γλώσσα, μόδα, μουσική, σινεμά, θέατρο, περιοδικά, τηλεόραση, ηθική στάση, συμπεριφορά, από πού να πρωτοφυλαχθεί κανείς. Αυτό που λέμε εθνική αυτοπεποίθηση χάλια και τα οικονομικά της χώρας στο έσχατο σημείο. Χωρίς καμιά πεσιμιστική διάθεση αυτή είναι η περιγραφή της εποχής, που ο νέος διευθυντής αναλαμβάνει το Τρίτο. Είναι φανερό πως τίποτα δεν υποδαυλίζει τη δημιουργία, σε αντίθεση με το 74 όταν το ανέλαβε ο Χατζιδάκις. Τότε υπήρχε σε όλη την Ευρώπη μια διάχυτη διέγερση, οι ιδέες κυκλοφορούσαν δυναμικά και διαπερνούσαν τους νέους, η τέχνη μεθούσε και εξωθούσε σε κινήματα, τα ρεύματα στην ποίηση, στο θέατρο, στη ζωγραφική και γενικά στο στοχασμό συνέπαιρναν. Ο τόπος μόλις είχε αποτινάξει τη δικτατορία και όλα ήταν ζωντανά και διψασμένα. Η εποχή ήταν το μεγάλο δεδομένο και οι νέοι ήταν έτοιμοι να δοθούν και να πιστέψουν.
Δεν είναι μόνο ότι ο Χατζιδάκις πήρε το Τρίτο καθώς έκλεινε η πρώτη εικοσαετία κι ο Τσαγκάρης στο κλείσιμο της δεύτερης, που μας επιτρέπουν να συσχετίσουμε τις δύο εποχές. Δεν είναι που ο σημερινός διευθυντής ξεκίνησε με ορμή και οίστρο και μέσα σε δέκα μήνες πραγματοποίησε όσα σε άλλες περιόδους έγιναν σε τέσσερα χρόνια. Είναι πως έχει εμπνεύσει στους ανθρώπους γύρω του ενθουσιασμό και εμπιστοσύνη. Αυτό είναι το μεγάλο ζητούμενο.
Μια φωνή που χάθηκε πρόωρα, φωνή με λόγο έγκυρο και υπολογίσιμο έχει να προσθέσει στη δική μας εκτίμηση τη δική της. Η Μαίρη Πρωτογήρου της "Ελευθεροτυπίας" έγραψε στις 19 Ιουλίου 1994 τα παρακάτω για το Τρίτο της νέας εκκίνησης.
"Αν η ΕΡΤ γεννά πράγματα, ακόμα κι όταν δεν εντάσσονται απολύτως στο τυπικό περιεχόμενο της στήλης, η στήλη δικαιούται να τα δοξολογεί. Ναι, τόσο πολύ. Δοξολογεί. Η ΕΡΤ γεννά. Ποια; Η στείρα, η ανοργασμική, που από πότε έχει να μας κάνει κόρτε, από πότε έχει να τη φλερτάρουμε;
Τρίτο πρόγραμμα, Γιώργος Τσαγκάρης. 'Ενας γάμος από έρωτα και οι γλύκες του μας τρελαίνουν. Μια σχέση που στον ενθουσιασμό της λάμπει. Αξίζει να τη στηρίξουμε εγκωμιάζοντάς την γιατί και το κάλλος της για να θάλλει ζητεί την επιβράβευση. Ο Γιώργος Τσαγκάρης που ήρθε στο Τρίτο με τον επιτυχημένο του δίσκο ανά χείρας, δεν ήρθε να διαχειρισθεί. 'Ηρθε να δημιουργήσει. Είχε την τύχη να αποκτήσει τους πολύτιμους πομπούς που έτη και έτη είχαν αποστερήσει από το Τρίτο, "πολιτικές", αφήνοντας το βωβό και στέρφο, έκανε την καλή κίνηση, ξανάφερε το Τρίτο στη μόδα. Θα μπορούσε να 'χε κτίσει υπομονετικά, ψηφίδα ψηφίδα το πρόγραμμά του, να περιμένει να το ανακαλύψουν, να συγχρονιστούμε μαζί του, να το βάλουμε κάποτε στη ζωή μας. 'Οχι, θέλησε κάτι στα γρήγορα. Θέλησε να μας κατακτήσει. Coup de foudre. Και βγήκε τσάρκα αυτό και η μουσική του. Βγήκε η συναυλία στο σεργιάνι, το πρωί της Κυριακής, φύσαγε στον Εθνικό Κήπο, όλα καθαρά και πράσινα και οι Αθηναίοι να συρρέουν στην καρδιά της ναρκωμένης πόλης μαγεμένοι.
Χρόνια και ζαμάνια είχε η ΕΡΤ να φτιάξει κάτι και να δώσει θέμα συζήτησης της επομένη. Χρόνια, να 'ναι πρωτοποριακή. Μια παρουσία αποχαυνωτική, αποθαρρυντική ως τώρα, μας είχε ρίξει σε αγκαλιές που ναι, δεν λέω, μας διήγειραν, όμως όχι, όχι, δεν μπορούσαμε να τις ερωτευτούμε.
Και μη νομίζετε, υπάρχουν κι άλλα όμορφα πράγματα που φέρνει για χάρη μας. Το φεστιβάλ του Μπάιροϊτ από τις 25 Ιουλίου ως τις 2 Αυγούστου, το φεστιβάλ του Ζάλτσμπουργκ ολόκληρο τον Αύγουστο, παραστάσεις από το φεστιβάλ του Μοντπελιέ, κι άλλα σπουδαία και μεγάλα. Είχαμε ακούσει και πέρυσι ζωντανές παραστάσεις από το την Μετροπόλιταν 'Οπερα και τη σκάλα του Μιλάνου, αλλά αυτό που γίνεται φέτος παλιρροϊκά μπήκε στη ζωή μας και μας έχει ξεσηκώσει".
Πέντε μήνες έχουνε περάσει από την ανάληψη της διεύθυνσης του Τρίτου και ο Τσαγκάρης έχει προλάβει να προγραμματίσει και να "ξεσηκώσει" τους ακροατές, τους θεατές και τον Τύπο.
Τα τρία τελευταία χρόνια πριν από το 94 ολόκληρη η ΕΡΤ είχε πέσει σε κώμα. Τηλεόραση και Ραδιόφωνο ξετύλιγαν αργόσυρτα και ξέπνοα τα προγράμματά τους. Που και που ξεπηδούσε κάτι που προκαλούσε κάποια εντύπωση και ολόκληρο το σύστημα έσπευδε να ρουφήξει στη μακαριότητα της άνοιας. Καμιά διάθεση, κανένα δείγμα ζωντάνιας. Τέλμα. Κάτι έγινε ξαφνικά. 'Ηρθαν τα κατάλληλα πρόσωπα; Είχε φτάσει πια το πράγμα στον πάτο του πιθαριού και δεν υπήρχε τίποτα πιο κάτω και έπρεπε μοιραία κάτι να γίνει; 'Ηταν σύμπτωμα μιας γενικότερης σταδιακής αναζωπύρωσης; Ποιος μπορεί να ξέρει με βεβαιότητα τι μηχανεύονται οι καιροί; Γεγονός είναι πως η ΕΡΤ άρχισε σιγά σιγά να αναδύεται. Στις μεταβολές που αποφασίστηκαν ήταν και αλλαγές προσώπων. Ο ιστορικός είναι υποχρεωμένος να σημειώσει πως η επιλογή του προσώπου που τοποθετήθηκε στο Τρίτο ήταν από τις ευτυχέστερες. Ακόμα και αν η γραφίδα θέλει να επιφυλαχθεί, τα δεδομένα απαιτούν η αναγνώριση αυτή να υπογραμμισθεί.
Προσφεύγουμε πάλι στην εξωτερική μαρτυρία. Γράφει στο "Βήμα" (27.11.94) ο καθηγητής Θ.Π. Λιανός. "Θα μπορούσε κανείς να πει ότι το Τρίτο είναι τόσο διαφορετικό που δεν είναι συγκρίσιμο με τα άλλα. Και όμως η ραδιοφωνία είναι στην ουσία της βαθύτατα πολιτική λειτουργία: δε είναι μόνο ψυχαγωγία ή ειδήσεις ή απλώς θόρυβος. Και το Τρίτο Πρόγραμμα ανταποκρίνεται σε αυτή την πολιτική λειτουργία κατά τρόπο άριστο. Η δυνατότητα που μας προσφέρει το Τρίτο Πρόγραμμα, δηλαδή η καθημερινή επαφή με μεγάλους καλλιτέχνες (μουσικούς, ποιητές, κριτικούς) του παρελθόντος και του παρόντος, ξένους και 'Ελληνες, αποτελεί μια εναλλακτική πρόταση με πολιτική βαρύτητα. 'Εχω ακούσει αντίστοιχα προγράμματα σε χώρες της Δύσης όπου έτυχε να ζήσω και να εργασθώ. Σε βεβαιώνω, αγαπητέ αναγνώστη, ότι το δικό μας Τρίτο Πρόγραμμα είναι το καλύτερο. Το Τρίτο Πρόγραμμα είναι το πρώτο".
Ο Νίκος Δήμου μ' ένα ενθουσιώδες άρθρο του στην εφημερίδα "Καθημερινή" στις 29/11/95 αναφέρεται στην πρόσφατη περίοδο του Τρίτου Προγράμματος, γράφοντας ανάμεσα στ' άλλα τα εξής, κάτω από τον χαρακτηριστικό τίτλο: "Ευχαριστώ 95,6!"
"Εδώ και πέντε μήνες η ζωή μου έχει αλλάξει προς το καλύτερο. Ευχαριστώ πολύ, 95,6! Το πρωί που ξυπνάω, το βράδυ πριν κοιμηθώ, μέσα σε εκνευριστικά μποτιλιαρίσματα, σε ανιαρές διαδρομές - ακόμα και στην τυποποιημένη τελετουργία του καθημερινού μπάνιου... ευχαριστώ 95,6!
Αν κυκλοφορώ πιο άνετα, αν η πίεση μου είναι πιο χαμηλή, οι μύες μου χαλαρότεροι και τα νεύρα μου λιγότερο τεντωμένα, το οφείλω σε σένα. Αν επιζώ πιο εύκολα μέσα στη ρύπανση (περιβαλλοντική και ηθική), αν αντέχω τη γραφειοκρατία, αν χαμογελάω καμιά φορά σε ένα έθνος μουρτζούφληδων το οφείλω σε σένα...
Ευχαριστώ, λοιπόν, το Τρίτο Πρόγραμμα!"
Και παρακάτω σημειώνει ο γνωστός συγγραφέας:
"Η μουσική λειτουργεί αλλιώς ως συνεχής παρουσία - ως πλαίσιο μέσα στο οποίο ξετυλίγεται η ζωή. Υπάρχουν ώρες νεκρές - π.χ. η οδήγηση μέσα στην πόλη - που μεταμορφώνεται με την παρουσία της. Οι κασέτες και τα CD βοηθάνε - αλλά η επανάληψη ενός κομματιού, στην ίδια τυποποιημένη εκτέλεση, σύντομα. Είχα φθάσει να κουβαλάω ολόκληρη δισκοθήκη στο αυτοκίνητο και πάλι βαριόμουν την κονσέρβα. Τώρα ο δείκτης του ραδιοφώνου είναι μόνιμα γυρισμένος στο 95,6. Εκεί υπάρχει μία ανεξάντλητη πηγή μουσικών απολαύσεων - και εκπλήξεων.
Αυτό το στοιχείο της έκπληξης είναι από τα πιο σημαντικά. 'Οταν βάζεις ένα δίσκο, ξέρεις τι θα ακούσεις. Εδώ είναι σχεδόν πάντα κάτι απροσδόκητο και ερεθιστικό. Ακόμα κι όταν δεν χαϊδεύει τα αυτιά. Κι εκτός από τη μουσική υπάρχει και λόγος ουσιαστικός κι όχι ελευθεροραδιοφωνικός.
Ζήτω οι μαγικοί αριθμοί 95,6 & 90,9!"

ΙΣΤΟΣΕΛΙΔΑ ΕΡΤ

Δεν υπάρχουν σχόλια: