Η ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΑΥΤΟΣΥΝΕΙΔΗΣΗ

   Θεωρώ το πρόβλημα της εμφάνισης της συνείδησης στα ζώα, το πρόβλημα της κατανόησης της συνείδησης και, εν­δεχομένως, της αναγωγής της στη φυσιολογία, ως κατά πάσα πιθανότητα ανεπίλυτο. Ανάλογες σκέψεις κάνω σχε­τικά με το περαιτέρω πρόβλημα της ανάδυσης της κατεξο­χήν ανθρώπινης αυτοσυνείδησης, δηλαδή το πρόβλημα της σχέσης ψυχής και σώματος.

  Από πολλές απόψεις θεωρώ τον εαυτό μου καρτεσιανό δυϊ'στή, ακόμα κι αν προτιμώ να αποκαλούμαι πλουραλιστής. Και φυσικά δεν πιστεύω σε καμία από τις δυο «ουσίες» του Καρτέσιου. Η ύλη δεν είναι, όπως είδαμε, έσχατη «ουσία» με ουσιώδες χαρακτηριστικό της την έκταση, παρά αποτε­λείται από πολύπλοκες δομές, για τη σύνθεση των οποίων γνωρίζουμε ένα πλήθος πράγματα, συμπεριλαμβανομένης μιας (μερικής) εξήγησης της «έκτασης» της: Η ύλη «κατα­λαμβάνει χώρο» (ή «εκτείνεται») εξαιτίας του ηλεκτρικού φαι­νομένου της απώθησης ανάμεσα στα σωματίδια.

  Η πρώτη μου θέση είναι πως η ανθρώπινη αυτοσυνείδηση είναι ιδιαιτέρως πολύπλοκη, παρ' όλη τη φαινομενικά μη αναγώγιμη ενότητα της, και ίσως μπορεί να εξηγηθεί μερικώς.

  Σε μία σειρά παραδόσεων μου στο πανεπιστήμιο του Έμορυ (όπως ήδη μερικά χρόνια πριν σε παραδόσεις μου στο LONDON SCHOOL OF ECONOMICS ), ισχυρίστηκα πως η α­νώτερη ανθρώπινη συνείδηση -η συνείδηση για τον εαυ­τό- δεν υπάρχει στα ζώα. Επιπλέον, υποστήριξα την άπο­ψη πως η υπόθεση του Καρτέσιου, σύμφωνα με την οποία

η ανθρώπινη ψυχή βρίσκεται στην επίφυση, δεν είναι ανα­γκαστικά τόσο παράλογη όσο συνηθίζουν να την παρου­σιάζουν, και πως σε σχέση με τα αποτελέσματα που έλαβε ο Σπέρρυ από τα πειράματα του με τα χωρισμένα εγκεφα­λικά ημισφαίρια, ο εντοπισμός θα μπορούσε να γίνει στο γλωσσικό κέντρο, στο αριστερό ημισφαίριο του εγκεφάλου. Όπως μου ανακοίνωσε πρόσφατα ο Εκκλς, αυτή η υπόθε­ση στηρίζεται κατά κάποιον τρόπο στα ύστερα πειράματα που διεξήγαγε ο Σπέρρυ (που εκείνη την εποχή δεν μου ήταν γνωστά). Σύμφωνα με αυτά, ο δεξιός εγκέφαλος μπο­ρεί να περιγραφεί ως ο εγκέφαλος ενός πολύ έξυπνου ζώου, ενώ μόνο ο αριστερός μοιάζει να είναι κατεξοχήν ανθρώ­πινος και να έχει συνείδηση του εαυτού του.

 Είχα στηρίξει την υπόθεση μου στο ρόλο που αποδίδω στην εξέλιξη της ειδικά ανθρώπινης γλώσσας.

 Στα ζώα, κάθε γλώσσα —αν όχι κάθε συμπεριφορά— έχει, όπως τόνισε ο Καρλ Μπύλερ, μία εκφραστική (ή «συμπτω­ματική») και μία επικοινωνιακή λειτουργία, ή λειτουργία σήμανσης. Από την άλλη μεριά, η ανθρώπινη γλώσσα έχει επιπλέον και κάποιες περαιτέρω χαρακτηριστικές λειτουρ­γίες, που την καθιστούν «γλώσσα» με τη στενότερη και σπουδαιότερη σημασία της λέξης. Ο Μπύλερ εφιστούσε την προσοχή μας στη βασική περιγραφική λειτουργία της ανθρώπινης γλώσσας, και αργότερα τόνισα πως υπάρχουν επιπλέον λειτουργίες (π.χ. η κανονιστική, η συμβουλευτι­κή κτλ.), εκ των οποίων η σπουδαιότερη και πλέον χαρα­κτηριστική για τον άνθρωπο είναι η επιχειρηματολογική. (Ο καθηγητής Αλφ Ρος τονίζει πως μπορούν να προστεθούν πολλές άλλες λειτουργίες, για παράδειγμα η λειτουργία της διαταγής, της παράκλησης ή της υπόσχεσης.)

   Δεν πιστεύω (και δεν πίστεψα ποτέ), ότι κάποιες από αυτές τις λειτουργίες είναι αναγώγιμες σε άλλες, τουλάχι­στον όχι οι ανώτερες (περιγραφή και επιχείρημα) στις δυο κατώτερες (έκφραση και επικοινωνία). Αυτές, εξάλλου, συ­μπλέκονται πάντοτε και σε κάθε περίπτωση, πράγμα που είναι ίσως και ο λόγος που πολλοί φιλόσοφοι τις θεωρούν — εσφαλμένα— ως χαρακτηριστικές ιδιότητες της ανθρώπι­νης γλώσσας.

 Η θέση μου είναι πως με τις ανώτερες λειτουργίες της ανθρώπινης γλώσσας γεννιέται ένας καινούργιος κόσμος. Ο κόσμος των προϊόντων του ανθρώπινου πνεύματος. Ο­νόμασα αυτό τον κόσμο «κόσμο 3» (υιοθετώντας μια πρό­ταση του σερ Τζον Εκκλς: στην αρχή τον αποκαλούσα «τρί­το κόσμο»). Έτσι, ονομάζω «κόσμο 1» τον κόσμο της ύλης, των δυναμικών πεδίων κτλ., «κόσμο 2» τον κόσμο των συ­νειδητών και ίσως υποσυνείδητων εμπειριών και «κόσμο 3» κατά κύριο λόγο τον κόσμο της ομιλούμενης (γραπτής ή τυπωμένης) γλώσσας, όπως την αφήγηση ιστοριών, την επινόηση μύθων, θεωριών, θεωρητικών προβλημάτων, λα­θών και επιχειρημάτων. (Οι κόσμοι των προϊόντων της τέ­χνης και των κοινωνικών θεσμών μπορούν είτε να κατα­ταχθούν στον κόσμο 3 ή να ονομαστούν «κόσμος 4» και «κόσμος 5». Πρόκειται για ζήτημα γούστου.)

Εισάγω τις έννοιες «κόσμος 1», «κόσμος 2», «κόσμος 3» για να τονίσω την περιορισμένη αυτονομία αυτών των σφαι­ρών. Οι περισσότεροι υλιστές, φυσικαλιστές ή αναγωγιστές, ισχυρίζονται ότι από αυτούς τους τρεις κόσμους υπάρχει πραγματικά μόνον ο κόσμος 1, και πως αυτός είναι ο λόγος της αυτονομίας του. Αντικαθιστούν τον κόσμο 2 με τη συ­μπεριφορά και τον κόσμο 3 κυρίως με την ομιλιακή συμπεριφορά. (Αυτό είναι εκείνο που υποδείκνυα παραπάνω, πρό­κειται για μία από εκείνες τις υπερβολικά απλές λύσεις του ζητήματος της σχέσης ψυχής-σώματος, δηλαδή την άρνη­ση της ύπαρξης του ανθρώπινου πνεύματος και της αν­θρώπινης αυτοσυνείδησης· των πραγμάτων τα οποία θεω­ρώ ως τα πλέον αξιοσημείωτα και εκπληκτικά μέσα στο σύμπαν. Η άλλη, επίσης απλή διέξοδος, είναι ο ιμματεριαλισμός του Μπέρκλεϋ και του Μαχ. Η θέση πως υπάρχουν μόνο αισθήσεις, και η ύλη δεν είναι τίποτε άλλο παρά μία «κατασκευή» από αισθήσεις.)

ΚΑΡΛ ΠΟΠΠΕΡ -ΟΛΟΙ ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ ΕΙΝΑΙ ΦΙΛΟΣΟΦΟΙ